لزوم کارآمدی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در جذب سرمایه‌گذاری

دکتر عبدالرسول خلیلی

کارشناس مناطق آزاد

زایش ‌و تولد سرمایه‌گذاری در یلدای مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با انجام برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت مستلزم تدوین برنامه راهبردی و نقشه راه مناطق برای جذب سرمایه‌گذاری است. یلدای سرمایه‌گذاری به‌طور خاص به تولد و زایش فعالیت‌ها در مناطق آزاد و ویژه اشاره دارد، همانطوری‌که شب یلدا طولانی‌ترین شب سال و نقطه‌ای است که پس از آن روزها به تدریج بلندتر می‌شوند و روشنایی زاده می‌شود، جذب سرمایه‌گذاری نیز در واقع، نماد و هویت رونق و توسعه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در کشور است.

پیروزی روشنایی بر تاریکی و امید بر ناامیدی و یأس از برای موفقیت مناطق آزاد و ویژه به‌منزله اهرم توسعه اقتصادی کشور است. ازاین‌رو، حکمرانی جدید اقتصادی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در دولت چهاردهم باید نمادی از برنامه‌ریزی‌های تحولی برای زایش و تولد دوباره جذب سرمایه‌گذاری برای رونق فعالیت‌های مناطق آزاد و ویژه باشند. در یک تعریف عمومی سرمایه‌گذاری به وارد کردن پول و سرمایه به بازار و خرید محصولات آن برای کسب سود و افزایش سرمایه اولیه گفته می‌شود. همچنان‌که سرمایه‌گذاری می‌تواند یک دارایی مالی نظیر سهام باشد که در آینده سودآور خواهد بود و قیمت هایش افزایش خواهد یافت. سرمایه‌گذاری در بسیاری نواحی اقتصادی مانند مدیریت کسب‌وکار، دارایی و مالیه اعم از بنگاه‌ها یا دولت‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. سرمایه‌گذاری شامل انتخاب از طرف شخص یا سازمانی مانند مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، برای حرکت پول در یک چرخه، وسیله یا دارایی است. هدف سرمایه‌گذاری می‌تواند قرض منابع به شخص دیگر برای تحقق اهداف اقتصادی باشد. انواع سرمایه‌گذاری شامل بازار بورس، بازار طلا و جواهرات، سپرده‌های بانکی، کالاهای فیزیکی، سهام، اوراق بدهی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF)، صندوق سرمایه‌گذاری مختلط، گواهی شراکت تأمین مالی جمعی یا سرمایه‌گذاری جمعی، بازار ارزهای دیجیتال که به‌تازگیً نگاه بسیاری از کاربران بازار سرمایه را به سمت خود جلب کرده است. سودآوری بسیار، عدم محدودیت زمانی و مکانی، غیرمتمرکز بودن، عدم دخالت دولت در آن، کارمزد بسیار کم و سرعت انتقال بالا و غیره از ویژگی‌های مهم این بازار شمرده می‌شوند که می‌توان آنها را دلیل علاقه مردم و سرمایه‌گذاران به این بازار دانست. بنابراین، سرمایه گذاری در دنیای اقتصاد به معنی به جریان انداختن سرمایه در یک نهاد یا بازار مالی با هدف جذب سرمایه بزرگتر است. اصلی ترین هدف سرمایه گذاری بر اساس روندی که در بالاتر توضیح دادیم، حفظ ارزش و قدرت سرمایه و در مرحله دوم افزایش آن است.

مزیت‌های مشخص شده از تنوع، برای سرمایه‌گذاران مسئله‌ای بسیار مهم است. مزیت‌های اقتصادی در سیر تاریخ تحولات اقتصاد بین‌الملل از انواع مختلفی برخوردارند. مزیت مطلق، مزیت نسبی، مزیت اقتصادی، مزیت رقابتی و متناسب با عصر تلفیق، امروزه مزیت اقیانوس آبی از جمله مزیت‌های نوآورانه است که لازمه انتقال تکنولوژی است. در استراتژی اقیانوس آبی، مهمترین فرآیند خلق مزیت حرکت استراتژیک با حفظ عملکرد بالا به‌صورت بادوام است. چیزی که اهمیت استفاده از مدیریت کارآمد را در پیشبرد عمل اقتصادی سازمان‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی  بسیار ضروری می‌دارد. حرکت راهبردی، مجموعه‌ای از اقدام‌ها و تصمیم‌های مدیریتی است که موضوع آن ارائه محصولات تجاری عمده و بازارساز است. به‌نظر می‌رسد در فضای رشد و سودآوری نه شرکت و نه صنعت هیچ‌کدام نمی توانند بهترین واحد تحلیل در مطالعه ریشه‌های رشد سودآور در استراتژی اقیانوس آبی باشند. ازاین‌رو، کارآمدی مدیران وجود مزیت‌های اقیانوس آبی را برای ظرفیت‌سازی‌های جدید و رشد قابلیت‌های بالفعل اقتصادی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی تقویت می‌کند. اهمیت این مزیت‌ها همانا خلق مزیت‌های نوآورانه رقابتی، خلق و جذب بازار، پاسخگویی به خواسته مشتریان و توجه به کیفیت کالا و حساسیت به ارائه خدمات مطلوبتر برای مردم است. وقوع مزیت نوآورانه رقابتی زمانی است که سازمان‌های مناطق در ترکیبی از شاخصه‌ها به پیشرفت‌ها، توسعه‌ها و قابلیت‌هایی می‌رسند که نسبت به رقبای خود برتری پیدا می‌کنند. مانند دسترسی به منابع طبیعی یا نیروی انسانی متخصص، تکنولوژی‌های صنعتی و اطلاعاتی و میزان فزونی جذابیت پیشنهادهای سازمانی از نظر مشتریان در مقایسه با رقبای موجود است.درعرصه بین‌المللی مسئله خلق مداوم اقیانوس‌های آبی نیز باعث جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌شود. چیزی که به‌طور مستقیم با مشارکت خارجیان با سرمایه‌گذاران داخل کشور به‌صورت joint venture از ماموریت های مهم سازمان‌های مناطق آزاد وویژه اقتصادی به شمار می‌رود.

براساس ماده ۸ قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی، سازمان‌ها و و شرکت‌های تابعه مناطق مجازند قراردادهای لازم را با اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی منعقد کنند و با سرمایه‌گذاران خارجی برای انجام طرح‌های عمرانی و تولیدی مشارکت نمایند. همچنان‌که سازمان‌های مناطق آزاد با اجرای طرح‌های زیربنایی و تولیدی می‌توانند نسبت به تأمین و تضمین اعتبار از منابع خارجی اقدام کنند.

ورود و خروج سرمایه خارجیان و سود حاصل از فعالیت‌های اقتصادی آنان در هر یک از مناطق آزاد تجاری ـ‌ صنعتی، آزاد بوده و سرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند از تسهیلات لازم برای انجام کار برخوردار شوند. به‌علاوه، دیگر مزیت‌ها و مشوق‌های قانونی مناطق آزاد مانند معافیت مالیاتی، گمرکی، اخذ روادید سریع برای خارجیان، اشتغال خارجیان، اجاره زمین، ثبت شرکت‌ها و مالکیت‌های صنعتی و معنوی کمک می‌کنند تا فعالیت‌های اقتصادی خارجیان در مناطق آزاد ایران، صرفه و صلاح اقتصادی به همراه داشته باشد. درعین‌حال که به توسعه از منظر بین‌المللی شکل و صورت مناسبی می‌دهد. مزیت‌های نوآورانه رقابتی همچنین می‌توانند یکی از عوامل مهم در موفقیت طولانی مدت یک کسب و کار پایدار باشد. به‌نحوی‌که سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی بتوانند از رقبای منطقه‌ای خود بهتر عمل کرده و به‌طور طبیعی درآمد و رشد اقتصادی کسب و کار  خود را افزایش دهند.

روشن است که برقراری مناسبات اقتصادی و مبادلات تجاری با کشورهای جهان، زمینه‌ها و فرصت‌های مناسبی را پیشروی سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی کشورهای ایرانی و خارجی می گذارد. این فرصت‌ها در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران که قوانین و مقرراتی همسو با اقتصاد بازار دارند هرکدام می توانند زمینه‌های لازم را برای فعالان اقتصادی هماهنگ با روند توسعه‌ای کشور در برنامه هفتم پیشرفت به‌وجود آورند. سرمایه‌گذاری بخش خصوصی خارجی برای پوشش اقلام وارداتی از جمله زمینه‌های سرمایه‌گذاری درخصوص مواد معدنی، محصولات کشاورزی، صنعتی، موادغذایی، منسوجات، دارو و لوازم پزشکی از طریق مناطق آزاد ایران، می‌توانند کمک موثری برای تولید و صادرات این اقلام به کشورهای خارجی و همچنین فروش در بازار ایران با جمعیتی بالغ بر ۸۵ میلیون به عمل آورد.

مناطق آزاد ماکو، ارس، انزلی درشمال ایران و مناطق آزاد جنوبی ایران درحاشیه خلیج فارس شامل کیش، قشم، چابهار و اروند قادرند تا براساس شیوه‌های مختلف مالی به جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی خارجی و ترغیب مشارکت آنان با سرمایه‌گذاران ایرانی اقدام کنند. دولت نیز طبق ماده ۲۱ قانون چگونگی اداره مناطق آزاد نسبت به تضمین و حمایت حقوق قانونی سرمایه گذاران خارجی متعهد است. سرمایه‌گذاران خارجی پیرامون اقلام صادراتی، می‌توانند نسبت به احداث کارخانجات صنعتی و تولیدی متناسب با لیسانس و برندهای بین‌المللی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران سرمایه‌گذاری کنند. سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی کشورهای خارجی همچنین می‌توانند نحوه کار و مشارکت خود را برای شروع و انجام فعالیت اقتصادی در هر یک از مناطق آزاد و ویژه ایران که هرکدام از مزیت‌های قانونی و اختصاصی متعددی برخوردارند، برنامه‌ریزی کرده و با ارائه قیمت‌های جذاب برای خود مزیت نوآورانه رقابتی کسب کرده و فعالیت‌های‌شان را با روش‌هایی جدید و اقتصادی انجام دهند. این سرمایه‌گذاران همچنین می‌توانند کالاهای تولیدی خود را به‌صورت تهاترکالایی با کالاهای ایرانی معاوضه کنند که به خارج صادر می‌شوند. از جمله این اقلام  می‌توان به میله‌های فولادی، پسته، فرش، خاویار، مصنوعات فولادی، لوله و پروفیل، ملامین و میعانات گازی اشاره کرد که از جمله کالاهای صادراتی ایران به خارج است. نزدیکی به بازار ۴۵۰ میلیونی آسیای مرکزی نیز از دیگرزمینه‌های اختصاصی جذب بازار برای صدور و فروش تولیدات است که با سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی خارجی در مناطق آزاد و ویژه قابل انجام است.انجمن‌های دوستی ایران با سایرکشورها دارای امکانات نرم افزاری و سخت افزاری مناسبی برای تسهیل جذب سرمایه گذاری خارجی در مناطق آزاد و ویژه هستند، به‌طوری‌که این انجمن‌ها می‌توانند بازوی مناسبی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و هدایت فعالان اقتصادی سایرکشورها به مناطق آزاد و ویژه در شرایط تحریم باشند. چیزی که این مناطق درحال حاضر بسیار به آن نیازمندند و مدیران سازمان های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی می توانند از این ظرفیت مناسب، برای رونق فعالیت های اقتصادی خود استفاده مطلوب ببرند. وزیر امور اقتصادی و دارایی گفته است در دو سال و هشت ماه گذشته تمام میزان سرمایه خارجی جذب شده در کشور ۲.۱ میلیارد دلار بوده است؛ این میزان از جذب سرمایه موفقیتی را نشان نمی‌دهد، هرچند محدودیت تحریم و FATF در این عدم موفقیت نقش زیادی دارد، البته که باید تلاش کرد و برنامه‌هایی را تدوین کرد تا به یک رقم بهتری رسید. این روند بطئی به نظر می‌رسد که در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور هم وجود دارد. بر اساس گزارش انکتاد(کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل) حجم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ۲۰۲۳ معادل ۱.۳ تریلیون دلار بوده است. سهم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران، در این سال کمتر از یک در هزارم این مبلغ جهانی بوده است.

ازاین‌رو، مدیریت جدید دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه باید بیش از هر چیز به حل این مسئله توجه جدی کند. به‌ویژه که امروزه نقش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در زنجیره‌های ارزش جهانی بسیار حایز اهمیت است. سیاست‌‌گذاری در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، باید استراتژی‌های تجاری شرکت‌های چندملیتی، مسیرهای بین‌المللی‌سازی برای شرکت‌های داخلی را مطمح نظر قرار دهند و اینکه چگونه سیاست‌ها می‌توانند محیط مطلوبی برای رشد فعالیت‌ها ایجاد کنند. آنچنان‌که بر اساس ارزیابی وزیر امور اقتصادی و دارایی ایران در اجلاس جهانی سرمایه گذاری در ریاض، به‌رغم ظرفیت بسیار بالای ایران از نظر ذخایر انرژی، معدنی و سرمایه انسانی آموزش دیده، ماهر و خلاق، با حل موضوع تحریم‌ها و خروج از لیست سیاه FATF و همچنین با داشتن مبادلات بانکی و مالی روان در سطح منطقه و جهان، سرعت جذب سرمایه و بهره‌مندی از زنجیره ارزش جهانی، به‌رغم بسیاری از محدودیت‌ها‌ افزایش خواهد یافت. با همه محدودیت‌های ناشی از تحریم، راهبرد اقتصادی کشور و مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، باید برنامه‌ریزی و تلاش مضاعف برای جلب و جذب سرمایه‌گذاری خارجی بیشتر باشد. در این مسیر انجام مذاکره با مجمع جهانی آژانس‌های تشویق سرمایه‌گذاری (وایپا)، و برقراری ارتباط‌های فعال با سازمان‌های توسعه سرمایه‌گذاری در سطح جهان درخصوص معرفی فرصت‌های سرمایه‌کذاری سازمان‌های مناطق و ارتقای دانش و تجربه بخش خصوصی و دولتی ایران درمورد جذب سرمایه می‌تواند به جلب سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد و ویژه کمک شایان توجهی کند. دراین مورد باید با تعیین کارگروه جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری پیشرفته با انتخاب مدیران کارآمد و توانا به انجام کار که به اقتصاد بین‌الملل آشنایی داشته باشند، لازمه پیشبرد ماموریت‌های این کارگروه فراهم شود. به‌طوری‌که دیگر کارهای فرعی و انتصاب‌ها باید طفیلی‌ فعالیت‌های کلیدی این کارگروه قرار گیرد، یعنی شاخص انتخاب مدیران برتر در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی باید میزان توانایی آنها در جذب سرمایه‌گذاری اعم از خارجی و داخلی باشد. جلسه‌های بی‌فایده با سلبریتی‌های ورزشی، فرهنگی و هنری هیچ ربطی به تحقق و پیشبرد فعالیت‌ها و ماموریت‌های اصلی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ندارد.

شاخص انتخاب مدیران جدید در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی باید میزان توانایی آنها در جذب سرمایه‌گذاری در مناطق باشد. توجه به این شاخص فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی، ورزشی و حتی گردشگری را به‌منزله فعالیت‌های مکمل در نظر خواهد گرفت.

از نکات مهمی که در توسعه چندوجهی مناطق آزاد و ویژه منطبق با جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فناوری وجود دارد، توجه به پذیرش نوآوری، به‌مثابه اکوسیستمی پویا و آماده برای حضور در بازارهای منطقه‌ای و جهانی است. نوآوری و مدیران نوآور آشنا به اقتصاد بین‌المللی نقش حیاتی در ارتقای توسعه پایدار مناطق آزاد و ویژه اقتصادی دارند، به‌ویژه‌ که با تشویق و پذیرش فناوری‌های سبز، راه‌حل‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، این مناطق می‌توانند تأثیرهای زیست‌محیطی خود را افزایش دهند، و از جهاتی به وضعیت اقتصاد کشور سروسامان دهند. مناطق آزاد و ویژه باید به فعالیت‌های نوآور و ویترین‌هایی برای توسعه صنعتی و تجاری تبدیل شده و کسب و کارهای آگاه از محیط زیست را با رویکرد مسئولانه به رشد اقتصادی تبدیل کنند. مسعود پزشکیان رئیس جمهوری ایران در نشست سه روزه سران بریکس که در کازان روسیه برگزار شد ۵ پیشنهاد مهم ارائه داد که از جمله آنها می‌توان به تجهیز کشورهای عضو بریکس به فناوری‌های نوین اشاره کرد، چیزی که نیاز اصلی اقتصاد ایران امروز است و سازمان‌های مناطق آزاد و ویژه باید به این نیاز مبرم کشور پاسخ درست بدهند. همچنان‌که اولویت قرارگرفتن مسایل اقتصادی ـ مالی، استفاده از ارزهای ملی و کاستن قدرت دلار، سرمایه‌گذاری مشترک و تقویت بانک توسعه نوین که برآمده از بریکس است، و مقابله گروهی با تحریم‌ها از دیگر تمهیداتی است که پزشکیان بر آن تأکید کرد. نکات با اهمیتی که مرتبط با سازو کار مناطق باید در برنامه‌های مدیران جدید مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مطمح نظر قرار گیرد. وزیر امور اقتصادی و دارایی در ریاض به تغییر پارادایم و تأثیر آن بر رابطه بین سیاست صنعتی و استراتژی ترویج سرمایه‌گذاری، که مسیر آینده اقتصاد جهانی را تعیین می‌کند، به همراه شکل دادن به سرنوشت همکاری‌های بین‌المللی و کیفیت زندگی مردم در سراسر جهان و ایران اشاره کرد. رئیس جمهور در یازدهمین نشست سران سازمان «دی هشت» آمادگی ایران را برای عملیاتی کردن حمایت جمعی از جوانان کارآفرین، اقدامات مشترک در بستر دی هشت همچون ایجاد بانک مشترک ایده و سرمایه، پارک‌های علم و فناوری مشترک، برگزاری نشست‌های علمی فناوری، اختصاص فرصت‌های مطالعاتی، ارائه تسهیلات کارآفرینی جوانان، سرمایه‌گذاری در بنگاه‌ها جهت حل مشکلات اشتغال جوانان و نیز برگزاری نمایشگاه‌های دستاوردهای دانش‌بنیان با همکاری اعضای دی هشت اعلام‌کرد. رئیس جمهور برنامه‌ریزی جهت شکوفایی ظرفیت‌های یادشده را پر بازده‌ترین سرمایه‌گذاری هم‌راستا با منافع ملی و جمعی دانست.

براین اساس، با توجه به رونق روزافزون حوزه‌های صنعتی و ورود به عرصه‌های جدید فناوری، لازم است در نحوه تدوین برنامه‌های همکاری‌های پیش‌روی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی بازنگری‌ جدی صورت گیرد؛ آنچنان‌که موضوعات دانش‌بنیان و حرکت در مسیر توسعه، عرصه‌ای شود تا مناطق بتوانند در آن پرچمدار باشند،آیعنی‌ این مناطق با بهره‌مندی از توانمندی‌های گسترده انسانی و زیرساختی خود، بتوانند جایگاه ممتازی خود را در فرآیند تلفیق صنعت و فناوری کسب نمایند. بدین‌سان، تبادل تجربه و اشتراک‌گذاری دستاوردهای مناطق که به هم‌افزایی در عرصه‌های اقتصادی و زمینه‌سازی برای ورود بخش خصوصی به برنامه‌های توسعه محور منجر می‌شود با انجام اقدامات مشترک در بستر پیشنهادات رئیس جمهور در بین اعضای دی هشت می‌تواند ساماندهی شود. ایجاد بانک مشترک ایده و سرمایه دی هشت»، «ایجاد خانه‌ها و پارک‌های علم و فناوری مشترک»، «برگزاری تورها و نشست‌های علمی ـ فناوری»، «ارائه تسهیلات کارآفرینی برای شرکت‌های دانش بنیان»، «سرمایه‌گذاری در بنگاه‌های کوچک و متوسط برای حل مشکلات اشتغال جوانان» و نیز برگزاری نمایشگاه‌های دستاوردها و تولیدات دانش‌بنیان از جمله‌ پیشنهادهای رئیس‌جمهور در قاهره بود. شبکه انتقال فناوری دی هشت که دبیرخانه آن در پارک فن‌آوری پردیس در تهران قرار دارد، می‌تواند به پیشبرد برنامه‌های مشترک با مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کمک کند.

شتاب حجم تجارت بین کشورهای عضو دی هشت با چشم‌انداز ۲۰۳۰ و تهاتر تجاری نقشی تعیین‌کننده در افزایش حجم تجارت بین اعضا دارد. اهمیت توسعه و مناسبات ترانزیتی برای رونق همکاری‌های اقتصادی و تجاری در عین کمک به رشد و منافع پایدار جمعی، تاب‌آوری بیشتری را در قبال شوک‌های احتمالی در آینده به‌وجود می‌آورد. در این خصوص لازم است فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی را به خدمت گرفت. به همین جهت استفاده مطلوب از فناوری‌های نوین در جهت ارتقای تاب‌آوری اقتصادهای مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ضرورت دارد. شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری‌های جدید از جمله هوش مصنوعی، زمینه‌های مناسب و نوینی را برای همکاری در مسیر توسعه و پیشرفت مناطق آزاد و ویژه دارد. لازمه تحقق این مسئله استفاده از تجربه و بهره‌گیری از مشاوران مجرب بین‌المللی برای تهیه نقشه و برنامه ریزی‌های عملیاتی است که در توسعه و رونق‌بخشی نقش مناطق آزاد و ویژه اهمیت اساسی دارند. تکمیل کریدورهای ریلی و جاده‌ای برای اتصال بنادر کشور به یکدیگر، ارتقای کیفی فعالیت‌ها در اقتصاد دریامحور، توسعه تجارت دریایی در مناطق آزاد و ویژه، ایجاد تنوع در فعالیت‌های مناطق آزاد، با استفاده از ظرفیت‌های دانشگاه‌های کشور، تدوین طرح‌های جامع و تفصیلی در حوزه گردشگری و مسافرت‌های دریایی بنادر شمالی با توجه به ظرفیت بالای گردشگری استان‌های گیلان، مازندران و گلستان با توافق با کشورهای دریای خزر از جمله برنامه‌های مهم برای جذب سرمایه‌گذاری است.